گزارش تازه آژانس و رسیدن نقطه بدون بازگشت/کلید نهایی ماشه در دست اروپا و آژانس 

چنان که آژانس، به‌عنوان نهاد ناظر بر تعهدات هسته‌ای کشورها، بارها از عدم شفافیت ایران در برنامه هسته‌ای‌اش انتقاد کرده و با صدور قطعنامه‌هایی، فشار بر تهران را افزایش داده و این همان موضوعی است که بارها مسئولان کشورمان نیز پاسخ آن را داده اند و بر عدم ابهام برنامه هسته ای ایران تاکید کرده‌اند.

هر چند که تنش‌ها ریشه در اختلافات طولانی‌مدت بین طرفین دارند، اما به نظر می رسد با روی کار آمدن دونالد ترامپ در اول بهمن ۱۴۰۳، ابعاد جدیدی نیز به خود گرفته است. اما در این بین گزارش تازه و بی سابقه آژانس شاید بر شدت فشارها نیز بیافزاید؛ فشارهایی که می تواند منجر به اسنپ بک یا همان فعال شدن مکانیسم ماشه نیز شود.

گزارش تازه آژانس فصل تازه ای در دفتر تنش‌‌‌ها

گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در هفته گذشته توسط آسوشیتدپرس مشاهده شده بود ادعا کرده که جمهوری اسلامی ایران با افزایش تنش‌ها بین تهران و واشنگتن پس از انتخاب دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، تولید اورانیوم نزدیک به درجه تسلیحات خود را تسریع کرده است. چنان چه خبرگزاری «آسوشیتدپرس» که گزارشات آژانس را مشاهده کرده، نوشته: «در گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی مستقر در وین آمده است که ایران تا ۸ فوریه ۲۷۴.۸ کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا خلوص ۶۰ درصد ذخیره سازی کرده است. این گزارش از افزایش ۹۲.۵ کیلوگرمی نسبت به گزارش قبلی آژانس در نوامبر حکایت می‌کند.»

در این گزارش محرمانه آمده«افزایش قابل توجه تولید و انباشت اورانیوم با غنای بالا توسط ایران، به عنوان تنها کشور غیرهسته‌ای که چنین مواد هسته‌ای تولید می‌کند، یک نگرانی جدی است».

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنین در گزارش فصلی خود تخمین زد که تا ۸ فوریه، ذخایر کلی اورانیوم غنی‌شده ایران به ۸۲۹۴.۴ کیلوگرم رسیده است که نشان‌دهنده افزایش ۱۶۹۰ کیلوگرمی این ذخایر درمقایسه با آخرین گزارش آژانس در ماه نوامبر است. 

این گزارش البته ابعاد دیگری نیز دارد از جمله اشاره به این ادعا که «افزایش قابل‌توجه تولید و انباشت اورانیوم با غنای بالا توسط ایران، به‌عنوان تنها کشور غیرهسته‌ای که چنین مواد هسته‌ای تولید می‌کند، یک نگرانی جدی است.» 

البته ابراز نگرانی آژانس درباره برنامه هسته‌ای کاملا صلح‌آمیز ایران در حالی است که مقامات ایران همواره بر عدم خواست خود برای ساخت سلاح هسته‌ای تاکید کرده‌اند.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش از این نیز در دسامبر 2024 هشدار داده بود که ایران آماده است تا «به طور چشمگیری» ذخایر اورانیوم با غنای بسیار بالای خود را افزایش دهد، زیرا این کشور عملیات آبشارهای سانتریفیوژهای پیشرفته را آغاز کرده است.

البته در گذشته، ایران بارها با تقویت بیش‌تر برنامه هسته‌ای خودبه قطعنامه‌های شورای حکام آژانس پاسخ داده و حتی باید اشاره کرد که مقامات ایرانی نیز به طور فزاینده‌ای هشدار داده‌اند که تهران ممکن است در سیاست اتمی خود تجدیدنظر کند.

هم چنین بنا بر گزارش آسوشیتدپرس، سازمان‌های اطلاعاتی ایالات متحده ارزیابی می‌کنند که ایران هنوز برنامه تسلیحاتی خود را آغاز نکرده، اما فعالیت‌هایی را انجام داده که اگر تصمیم به انجام این کار بگیرد، در موقعیت بهتری قرار دارد. 

ابهامات موجود نه‌تنها اعتماد میان ایران و آژانس را تضعیف کرده، بلکه زمینه را برای گمانه‌زنی درباره نیات واقعی تهران فراهم آورده است. افزایش غنی‌سازی به ۶۰ درصد، که تنها یک گام فنی تا سطح تسلیحاتی (۹۰ درصد) فاصله دارد، نگرانی غربی‌ها را درباره احتمال حرکت ایران به سمت تسلیحات هسته‌ای تقویت کرده است

گزارش تازه آژانس و رسیدن نقطه بدون بازگشت؟

این گزارش تازه آژانس اما می تواند شروعی تازه بر بحرانی تر شدن رابطه ایران و اروپا و تلاش دستکم تروئیکای اروپایی برای فعال کردن مکانیسم ماشه بر علیه ایران باشد و در واقع مناقشه میان ایران و آژانس اکنون وارد فصل تازه ای شده که شاید سرنوشت هر نوع مذاکره ایران با غرب را نیز به نقطه بدون بازگشت بکشاند.

کارشناسان می‌گویند این ابهامات نه‌تنها اعتماد میان ایران و آژانس را تضعیف کرده، بلکه زمینه را برای گمانه‌زنی درباره نیات واقعی تهران فراهم آورده است. افزایش غنی‌سازی به ۶۰ درصد، که تنها یک گام فنی تا سطح تسلیحاتی (۹۰ درصد) فاصله دارد، نگرانی غربی‌ها را درباره احتمال حرکت ایران به سمت تسلیحات هسته‌ای تقویت کرده است. مسئله‌ای که بار‌ها از سوی مقامات کشورمان تکذیب و گمانه زنی درباره آن اساسا رد شده است. اوایل اسفند سال جاری نیز محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، در پاسخ به اتهامات آژانس گفته  بود که«ذرات اورانیوم کشف‌شده نتیجه اقدامات خرابکارانه اسرائیل است و هیچ مدرکی دال بر فعالیت تسلیحاتی ایران وجود ندارد.» او هم چنین تاکید داشت که «ما بار‌ها تأکید کرده‌ایم که برنامه هسته‌ای‌مان صلح‌آمیز است و این اتهامات بخشی از پروژه سیاسی غرب است.»

عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران نیز در روز ۶ اسفند خبر داده بود که «آژانس تحت فشار آمریکا و اسرائیل عمل می‌کند. ما به همکاری ادامه می‌دهیم، اما نه به قیمت تسلیم شدن در برابر خواسته‌های غیرمنطقی.»

اما در این بین آن چه قابل توجه است این بوده که ناظران سیاسی معتقدند پاسخ‌های ایران ترکیبی از رد اتهامات و اتهام‌زنی متقابل به طرف مقابل بوده و با این حال، فقدان شواهد مستند برای امتناع از ارائه دسترسی کامل به بازرسان، موضع تهران را در برابر جامعه جهانی شکننده کرده و فرصت بهانه جویی لابی‌های سیاسی علیه کشورمان را فراهم آورده است. در حقیقت استراتژی ایران در رد اتهامات، ممکن است در کوتاه‌مدت به‌عنوان اهرم فشار عمل کند، اما در بلندمدت می‌تواند به انزوای بیشتر ایران منجر شود و این انزوا هم می تواند در نهایت اقدام برای اسنپ بک و یا همان فعال کردن مکانیسم ماشه را حتی راحت تر کند.

گمانه زنی‌ها بر این تحلیل تمرکز دارد که فعال‌سازی مکانیزم ماشه به هماهنگی میان آمریکا و اروپا بستگی دارد، اما شاید وتوی احتمالی روسیه و چین در شورای امنیت بتواند آن را بی‌اثر کند، مساله ای که از سوی دیگر شاید کل این روند را به مسیر آتش بس و پایان جنگ در اوکراین گره بزند

مکانیسم ماشه، زمانبندی و تحریم‌هایی که باز می‌گرداند

اما سازوکار ماشه، که در بند‌های ۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی‌شده، هنگامی فعال می‌شود که یکی از طرف‌های برجام، اعتراض کند که طرف مقابل، به برجام متعهد نمانده و باید این شکایت در کمیسیونی که در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده، بررسی شود. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می‌تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود.

پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آن‌‌‌ها قطعنامه صادر کند و اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این زمینه قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک 

بازمی‌گردند.

به کار افتادن سازوکار حل اختلاف، یا مکانیسم ماشه، می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بازگرداند و همه قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت بار دیگر برای همه کشور‌های عضو سازمان لازم‌الاجرا شود. این مکانیسم تمامی قطعنامه‌های تحریم شورای امنیت علیه ایران که از سال ۲۰۰۶ وضع شده و با برجام معلق شده بودند، بازمی‌گردند. 

در نتیجه این قطعنامه‌ها تمامی فعالیت‌های مرتبط با صنعت هسته‌ای ایران، شامل برنامه‌های تحقیق و توسعه، باید متوقف شوند. انتقال یا صادرات هرگونه اقلام مرتبط با سلاح هسته‌ای به ایران ممنوع خواهد شد، افراد و نهاد‌های درگیر در برنامه موشکی و هسته‌ای ایران در فهرست تحریم قرار خواهند گرفت و تحریم تسلیحاتی ایران از نو برقرار خواهد شد.

این قطعنامه‌ها همچنین از کشور‌های جهان می‌خواهند کشتی‌های باری از ایران یا به مقصد ایران را بازرسی کنند و محموله‌های غیرقانونی را ضبط کنند.

تلاش آمریکا برای تحریک اروپایی‌‌‌ها 

نکته دیگر که باید مورد توجه قرار بگیرد یکی این است که در متن قطعنامه ۲۲۳۱ آمده که هر کشور «شرکت‌کننده» در توافق هسته‌ای می‌تواند در صورتی که کشور دیگر را ناقض تعهد تشخیص داد، این مکانیسم را فعال کند. با این حال آمریکا و اروپا بر سر کشور «شرکت‌کننده» اختلاف نظر دارند. اروپا استدلال می‌کند که آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج شده و به لحاظ قانونی دیگر «شرکت‌کننده» محسوب نمی‌شود. در نتیجه نمی‌تواند «ماشه» را فعال کند.

البته اروپا در حالی این امتیاز را دیگر برای آمریکا قائل نیست که به نظر می رسد حالا خودش در پی اجرای این طرح است.

هم چنین در هفته‌های اخیر شماری از اعضای مجلس نمایندگان و سنای آمریکا با ارائه طرح‌هایی خواستار پیروی سه کشور اروپایی طرف برجام از سیاست فشار حداکثری علیه ایران و همچنین فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگردان تمام تحریم‌ها علیه تهران شده‌اند. این طرح برای فشار به اروپایی‌‌‌ها با حمایت 14 سناتور به مجلس سنای ایالات متحده ارائه شده است.

کلید نهایی ماشه در دست اتحادیه اروپا و آژانس 

مساله مهم دیگر اکنون این است که اتحادیه اروپا و آژانس می‌توانند این مکانیزم را در صورتی فعال کنند که شواهد محکمی از نقض «مداوم و جدی» تعهدات ایران ارائه کنند و در روزهای اخیر به گفته گاردین، و گزارش تازه آژانس که روز چهارشنبه 8 اسفند ماه منتشر شد ، افزایش غنی‌سازی به ۹۰ درصد یا قطع کامل همکاری ایران با آژانس می‌تواند چنین شرایطی را ایجاد کند.

چنان چه یک دیپلمات اروپایی به گاردین گفته بود که ما هنوز به نقطه فعال کردن ماشه نرسیده‌ایم، اما اگر ایران مسیر فعلی را ادامه دهد، تا تابستان ۱۴۰۴ ممکن است چاره‌ای جز ماشه نداشته باشیم. 

بر این اساس است که  گمانه زنی‌ها بر این تحلیل تمرکز دارد که فعال‌سازی مکانیزم ماشه اکنون به هماهنگی میان آمریکا و اروپا بستگی دارد، اما شاید وتوی احتمالی روسیه و چین در شورای امنیت بتواند آن را بی‌اثر کند، مساله ای که از سوی دیگر کل این روند را به مسیر آتش بس و پایان جنگ در اوکراین گره می زند و پایان یافتن جنگ اوکراین و روسیه اکنون به متغیری مهم و اثرگذار بر منازعه ایران با امریکا تبدیل شده است. چنان چه فارن پالیسی پیش‌بینی کرده  که اگر جنگ اوکراین و روسیه در ماه‌های پیش رو به پایان برسد، آمریکا و اروپا منابع بیشتری برای تمرکز بر ایران آزاد خواهند کرد و این امر می‌تواند فشار دیپلماتیک و اقتصادی بر تهران را تشدید کند.  اکونومیست نیز در تحلیلی بر این نکته تاکید دارد که حل مناقشه اوکراین به غرب اجازه می‌دهد تا با دست بازتری به موضوع هسته‌ای ایران بپردازد.

از سوی دیگر در این بین عامل زمان به نفع ایران عمل می کند چرا که اسنپ بک یا همان مکانیسم ماشه دارای یک زمانبندی مشخص است و زمان آن در مهرماه سال 1404 به پایان می رسد و اگر طرفین از آن استفاده نکنند به طور کامل دسترسی به آن ملغی می شود. هم چنین عامل رایزنی میان ایران و روسیه( که هیچ گاه قابل اعتماد برای ایرانی‌‌‌ها نبوده) و بازی چین در شورای امنیت سازمان ملل شاید بتواند چاشنی این ماشه را بالاخره خنثی کند.